پژوهش کتاب

وضعیت اقتصادی و تاثیر آن بر مطالعه و کتابخوانی

دست کم چند عامل مهم و ساختاری یا به عبارتی عوامل فرهنگی، اجتماعی ـ اقتصادی و روان­ شناختی بر میزان و نحوة مطالعة افراد اثر می‌ گذارند. یکی دیگر از عوامل مهم و تأثیرگذار بر مطالعه، عوامل اجتماعی و اقتصادی است. »اگر افراد اهل مطالعه در جامعه از منزلت اجتماعی لازم و شایسته برخوارد شوند، نگرش جامعه نسبت به مطالعه و کتابخوانی تغییر می­ کند.« (ادریسی، 1383: 11).

وجود ثبات در جامعه اهمیت زیادی دارد. این ثبات در بسیاری از زمینه‌ ها مانند زمینه‌ های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... قابل طرح است و تأثیر آن نیز بر بسیاری از پدیده‌ ها، وقایع و رخدادهای اجتماع غیرقابل انکار است. در این مورد به طور اخص به بی‌ ثباتی در عرصة اقتصاد ـ یا به عبارت دیگر مشکلات اقتصادی ـ و تأثیر آن بر پدیدۀ کتابخوانی نظر داریم. وجود مشکلات اقتصادی، افراد و خانواده‌ ها را مجبور می‌ کند تا تلاش بیشتری کنند تا بتوانند درآمد بیشتری داشته باشند و با مشکلات اقتصادی به نحوی مقابله کنند. این امر مستلزم صرف وقت بیشتری در امور کاری و مشغله‌ های مربوط به آن است. به عبارت دیگر مشکلات اقتصادی موجب می‌ شود عرصة اقتصادی در زندگی افراد فربه شده و از سوی دیگر از اوقات فراغت آنان بکاهد. این عدم توازن به زیان فعالیت‌ های سازندة فرهنگی و مهمی مانند مطالعه تمام می‌ شود که بهترین شکل و مفیدترین نوع آن در همین اوقات فراغت انجام می‌ گیرد. (هرمزی­زاده، 1388: 50).

دقیقاً به همین دلیل است که 21.4درصد از پاسخگویان شاغلی که در این پژوهش اظهار کرده‌ اند به میزان کم و خیلی‌ کم مطالعه می‌ کنند، دلیل آن را «طولانی بودن ساعات اشتغال و نداشتن وقت» عنوان کرده‌ اند.

49.3درصد پاسخگویان به میزان زیاد انگیزة خود را از شرکت در نمایشگاه، بالا بودن قیمت کتاب به­ طور معمول خارج از نمایشگاه و 52.7درصد به میزان زیاد انگیزة خود را از شرکت در نمایشگاه استفاده از تخفیف­ های نمایشگاه مطرح کرده­ اند.

41.1درصد پاسخگویان (404نفر)، کاهش قیمت کتاب­ها را یکی از مهم‌ترین اقدام­ ها در جهت افزایش مطالعه مردم ایران دانسته ­اند که خود گویای مهم بودن مسأله اقتصادی خانواده­ ها در میزان مطالعه است.

اتفاق دیگری که با وجود مشکلات اقتصادی متعدد برای افراد می‌ افتد، بی‌ حوصلگی، نداشتن تمرکز کافی، دغدغة فکری و مشکلات مادی است که در این حالت حتی اگر فرد اوقات فراغتی نیز داشته باشد گرایشی به مطالعه نخواهد داشت.

بنابراین بهبود اوضاع اقتصادی کشور صرفاً تبعات اقتصادی به همراه ندارد، بلکه سایر حوزه‌ های نظام اجتماعی را نیز تحت تأثیر قرار می‌ دهد و در واقع بستر و شرایط را برای رشد همه جانبه و توسعة پایدار فراهم می‌ آورد. اهمیت عامل فرهنگی در زمینة میزان مطالعه نیز غیرقابل انکار است.« (هرمزی­زاده، 1388: 51)؛ اگرچه فقط 9درصد پاسخگویانی که اظهار کرده‌اند در حد کم و خیلی‌ کم مطالعه می‌ کنند، دلیل آن را »تنبلی« و 0.6 درصد هم دلیل آن را »نداشتن علاقه و بی‏ حوصلگی«  ذکر کرده‌ اند که با عامل فرهنگی مرتبط است، اما می‌ توان استدلال کرد که اگر خانواده‌ ها فرصت (اوقات فراغت) بیشتری می­‌ داشتند، احتمالاً بهتر می‌ توانستند علاقه به مطالعه را در فرزندان خود ایجاد کنند و نیز اگر خودِ افراد اوقات فراغت بیشتری در اختیار داشتند، احتمال بیشتری داشت که مطالعه را نیز در زمرۀ فعالیت‌ های خود قرار دهند و به تدریج به آن علاقمند شوند.

سهم کتاب از سبد خانوار

*‏ در سالهای 92 و 91

نتایج به­ دست آمدۀ سال 92 درخصوص متوسط هزینۀ سالانه خرید کتاب نشان می­ دهد، میانگین خرید سالانة کتاب پاسخگویان 202000تومان بوده است. 2.5درصد پاسخگویان اصلاً کتاب نمی­ خرند؛ 12.9درصد پاسخگویان کمتر از 40000تومان، 20.2درصد 40000 تا 80000تومان، 28.1درصد 80000 تا 150000تومان، 13.3درصد 150000 تا 200000تومان و 22.9درصد بیش از 200000تومان به ­طور متوسط در سال صرف هزینة خرید کتاب می­ کنند.

همچنین نتایج به­ دست آمده درخصوص میزان هزینة اختصاص داده شده برای خرید کتاب از سوی بازدیدکنندگان در نمایشگاه امسال نشان می­ دهد، 3.8درصد پاسخگویان اصلاً در نمایشگاه امسال هزینه­ ای نکرده‏اند؛ 27.4درصد پاسخگویان کمتر از 40000تومان، 27.2درصد بین 40000 تا 80000تومان، 24.6درصد بین 80000 تا 150000تومان، 7.7درصد بین 150000 تا 200000تومان و 9.3درصد بیش از 200000تومان (با محاسبۀ بن کتاب و کارت خرید الکترونیکی) برای خرید کتاب هزینه کرده یا قصد دارند هزینه کنند. میانگین هزینة خرید کتاب در نمایشگاه 343000 تومان است.

نتایج به­ دست آمده درخصوص میزان هزینة خرید کتاب در نمایشگاه سال گذشته (1391) نشان می­ دهد،  23.4درصد پاسخگویان در نمایشگاه کتاب سال گذشته (1391) اصلاً هزینه­ ای نکرده­ اند، 14.5درصد پاسخگویان کمتر از 40000تومان، 27.9درصد بین 40000 تا 80000تومان، 20درصد بین 80000 تا 150000تومان، 5.3درصد بین 150000 تا 200000تومان و 8.8درصد بیش از 200000تومان (با محاسبة بن کتاب و کارت خرید الکترونیکی) برای خرید کتاب هزینه کرده­اند.

همانطور که در نمودار زیر مشاهده می­ شود، میزان هزینة خرید کتاب در سال 1392 نسبت به سال 1391 سیر صعودی داشته است. 

*‏ در مقایسه با سال 89

همانطور که نمودار زیر نشان می‏ دهد در پژوهش »شورای فرهنگ عمومی« سال 1389 میزان مطالعۀ کتب غیردرسی در گروه درآمدی کمتر از 200 هزار تومان 227.98؛ 200 تا 449 هزار تومان 231.88؛ 450 تا 799 هزار تومان 284.61؛ و 800 هزار تومان و بالاتر 345.31 دقیقه است.

در نظرسنجی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال 1392 میزان مطالعه کتب غیردرسی در گروه درآمدی کمتر از 200 هزار تومان 210؛ 200 تا 449 هزار تومان 337.24، 450 تا 799 هزار تومان 359.95؛ و 800 هزار تومان و بالاتر 287.77 دقیقه است.

در پژوهش شورای فرهنگ عمومی  سال 1389 بالاترین میزان مطالعه کتب غیردرسی مربوط به گروه درآمدی 800 هزار تومان و بالاتر است. در نظرسنجی از بازدیدکنندگان نمایشگاه سال  بالاترین میزان مطالعه کتب غیردرسی مربوط به گروه درآمدی از 450 تا 799 هزار تومان است.

بر اساس آمار دو تحقیق، از سال 1389 تا 1392، میزان مطالعه کتب غیردرسی در گروه درآمدی کمتر از 200 هزار تومان کاهش و در گروه­های درآمدی 200 تا 449 هزار تومان، 450 تا 799 هزار تومان و 800 هزار تومان و بالاتر افزایش یافته است.

منابع این بخش:

ـ ادریسی، نعمت­ اله (1383)، »بررسی عوامل مؤثر در ارتقاء فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در شهر یزد«، ناظر طرح سید سعید مظلومی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد.

ـ هرمزی­ زاده، محمدعلی (1388)، بررسی میزان مطالعه شهروندان تهرانی در سال 1388، طرح پژوهشی، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ادامه دارد ...